Türkçede bazı sözcükler ihtiyaçlara göre yeni birçok anlamlar kazanıp değişikliğe uğramıştır.
Gerçek (Temel) Anlam
Kelimelerin herkes tarafından bilinen yalnız başına düşünüldüğünde akla gelen anlamına gerçek anlam denir. Sözlüklerde 1 numarası ile gösterilir.
Öğrenciler dönem sonlarında okuldan kaçmış.
Bu cümlede tüm sözcükler gerçek anlamda kullanılmıştır. Kırmızı renkte koyu yazılan “kaçmak” sözcüğü kimseye bildirmeden bir yerden ayrılmak firar etmek anlamında kullanılmıştır.
Yan (İkinci) Anlam
Sözcüğün gerçek anlam dışında kullanıldığı yeni kullanılan anlamına yan anlam denir. Bu yan anlamlı sözcükler gerçek anlamından uzaklaşmamış benzetme, işlevsel açıdan benzerlikleri vardır. Bir sözcüğün birden fazla yan anlamı olabilir.
Kız gece adama kaçtı.
Bu örnekte kırmızı koyu yazılan “kaçtı” sözcüğü biriyle evlenmek üzere gitti anlamında kullanılmıştır.
Organ adları canlı varlıklar dışında kullanıldığında yan anlam olarak kabul edilir.
Masanın bacağı, dolabın gözü, geminin burnu, dağın başı
Mecaz (Değişmece) Anlam
Sözcüğün gerçek anlamdan tamamen uzaklaşarak gerçek anlamla bir ilişkinin bulunmadığı bambaşka yeni bir anlam kazandığı duruma mecaz anlam denir. Sözcük birden fazla mecaz anlam kazanabilir.
Sürekli zam olması nedeniyle Türkiye aya kalktı.
Burada kullanılan “Türkiye” halk anlamında kullanılmıştır.
Kullanılan mecaz anlamdaki sözcük yerine eş anlamlısı olmayan başka bir sözcük getirilemezse gerçek anlamda , soyut bir sözcük getirilebilirse mecaz anlamda kullanılmıştır.
Sınıfta öğrenciler sakız çiğniyordu. (başka bir sözcük getirilemez gerçek)
Kuralları çiğnemeyi alışkanlık haline getirdi. (başka bir sözcük getirilebilir ihlal etmek, delmek, uymamak mecaz)
Birçok macaz anlam kazanma yOlları vardır.
Soyutlama, Bezetim, Aktarma
Soyutlama
Somut anlamlı sözcüklere soyut anlam yüklenmesine denir.
Basın ünlü sanatçının kirli çamaşırlarını ortaya döktü.
Koyu ve kırmızı yazılı olan “kirli” sözcüğü gerçek anlamı pis, temiz olmayan somut anlamlı sözcüğe mecaz anlam katarak sırlarını , mahremini herkese açıklamak bildirmek anlamında kullanılmıştır.
Benzetmeli Aktarma
Bir varlığın benzetilen bir varlıkla kullanımına “teşbih” benzetilen varlık yerine kullanılmasına ise “eğreltileme” denir. Benzetilen ile benzeyen cümlede bulunur.
Kim bu cennet vatanın uğruna olmaz ki feda. (Teşbih)
Kurban olam beşikteki yatan kuzuya.(eğreltileme)
Burada bebek “kuzuya” benzetilmiş ancak bebek cümlede mevcut değil. Böylelikle kuzu bebek anlamında kullanıldığından mecaz anlam kazandı.
Benzetmsiz Aktarma
Bir sözcüğün benzetme amacı taşımadan arasındaki ilişkiler nedeniyle başka bir sözcüğün yerine kullanılmasına mecazımürsel denir. Buna Ad Aktarşmasıda denir.
Genellikle iç dış parça bütün vb. ilişki söz konusudur ve
Okul İstiklal Marşı okumak için hazır ola geçti.
“Okul” hazır ola geçmez okuldaki öğrenciler ve tüm personel kastedildiğinden benzerlik ilişkisi yoktur.
Teşbih ve eğretileme (istiare) sanatlarında benzetme var iken ad aktarmasında benzetme yoktur. Eğreltileme ve ad aktarması birbirine karıştırlır.
Dolaylama
Tek bir sözcükle ifade edibilecek bir sözcüğün birden fazla sözcük kullanırak ifade etmeye dolaylama denir.
Buğday Ambarı – Konya
Kara Elmas – Kömür
Kıbrıs – Yavru Vatan
Yansımna
Doğadaki seslerin taklidine yansıma denir. Bu sözcüklerin herhangi bir anlamı yoktur.
çıt, şır, çat, pat, küt
Terim Anlam
Belli bir o alanda ona özgü kullanılan bilim, sanat, spor vs kullanılan sözcüklere terim anlam denir.
Ressam paletini iyi kullandı.
İlişkileri Bakımından Sözcükler
Sesteş (Eş Sesli) Sözcükler
Yazılışları aynı gerçek anlamları farklı olan sözcüklere sesteş sözcükler denir.
Örnek: Düğüne yüz kişi gelmiş
Hadi, şu koyunun derisini yüz.
Her iki cümlede de yazılışları aynı olan “yüz” ilk örnekte sayı olarak, ikinci örnekte ise hayvanın bedeninden yününü ayırmak anlamında kullanılmıştır.
Bir sözcüğün yan ve mecaz anlamı o sözcüğün sesteşi değildir.
Gözüme toz kaçtı. (Gerçek)
Bu dolabın gözü dolu. (Yan)
Gösterdiğin örnek davranışla gözüme girdi. (Mecaz)
Sesteş sözcüklerle kökteş kelimler arasında anlamsal bağlantı vardır Bu yüzden sesteş kelime olarak kabul edilmez.
Rakamları yazı ile yaz.
Eş Anlamlı (Anlamdaş) Sözcükler
Yazılışları farklı fakat anlamları aynı olan sözcüklere eş anlamlı sözcükler denir.
Soru-Sual
Okul-Mektep
Öğretmen-Muallim
Zıt (Karşıt) Anlamlı Sözcükler
Gerçek anlamı birbirinin tam zıtı olan kelimelerdir.
iyi-kötü
güzel-çirkin
zayıf-şiman
Bir kelimenin olumsuzu o kelimenin zıttı karşıtı değildir.
O iyi bir insandır.
O iyi bir insan değildir. (Olumsuz)
Nitel Nicel Anlamı Sözcükler
Sayılabilen ve sayısal verilere dayanan ölçüm aletleri ile ölçülebilen özelliklere nitel; sayılamayan ölçülemeyen özelliklere sahip nitel anlamlı sözcükler denir.
Arkadaşına küçük bir hediye aldı. (nicel)
Küçük düşürücü sözler sarf etmekten çekinmez. (nitel)
Şıp Sevdi en sevdiğim romandır.
Canlı-İnsan-Hayvan-Memeliler-Koyun-Karaman Koyunu
