Modul 7 sosyal etkilesim iletisim konu anlatim

SOSYAL ETKİLEŞİM VE İLETİŞİM

GİRİŞ
❖ Bu başlık altında
-iletişimin önemi ve iletişim becerileri,
-etkili iletişimde dil, kültür ve değerlerin önemi,
-eğitim ortamında ekolojik sistem yaklaşımı,
-okul iklimi ve ekolojik sistem yaklaşımı arasındaki ilişki ile
-eğitim sistemi içerisinde ekolojik sistemin işlevi verilmektedir.
❖ İletişimin Önemi ve İletişim Becerileri
❖ İletişim kavramı birçok farklı disiplin tarafından farklı biçimlerde tanımlanmıştır.
İletişim kavramı, Latince “communis ve communicare” kökünden gelmektedir ve katılanların
bilgi ya da sembol üreterek birbirlerine ilettikleri iletileri anlamaya ve yorumlamaya çalıştıkları
bir süreç olarak değerlendirilmektedir.
❖ İletişim kavramı; iknayı, etkilemeyi, duygu ve düşüncelerin aktarılma sürecini, ortak
algılamayı ve paylaşmayı içerir.
❖ Bu kavram ortaya konulduğundan itibaren dönüşmeye devam etmektedir.
Farklı iletişim tanımlarının bazıları şunlardır:
*• İletişim düşüncenin sözel olarak karşılıklı değiş tokuşudur.
*• İletişim, sayesinde dünyayı anlamlı kıldığımız ve bu anlamı başkaları ile paylaştığımız
insani bir süreçtir.
*• Duygu düşünce veya bilgilerin akla gelebilecek her türlü yolla başkalarına aktarılması ve
haberleşmedir.
*• İletişim, insanların çevreyi etkileyebilme, varlığını ifade edebilme, amaçlarını
gerçekleştirebilme ve gereksinimlerini karşılayabilme aracı olarak tanımlanabilir.
*• Bu tanımlar artırılabilir.
Tanımların ortak özelliklerine bakıldığında;
❖ Kişiler arası iletişimde en az iki kişi vardır. İletişim tek yönlü değil, karşılıklıdır ve iletişim hem
psikolojik hem de sosyal/kültürel bir olgu ve süreçtir.
“Sen ne kadar bilirsen bil, senin bildiğin başkasının anladığı kadardır.” Mevlana
İletişimin Ögeleri ve Süreçleri:
❖ İletişimin kaynak, hedef, mesaj-ileti ve kanal olmak üzere dört ögesi vardır.
❖ Bu ögeler etkileşimsel iletişim modeli ile açıklanmaktadır.
Kaynak ve hedef:
❖ Kişiler arası iletişimde kaynak mesajı gönderendir.
❖ Gönderilen mesaj karşıdaki kişiye ya da kişilere olabilir.
❖ Hedef mesajı alır, anlamlandırır ve kaynağa farklı bir mesaj gönderir.
❖ Bu bir döngüye benzer ve roller sürekli değişir.
❖ İletişim sürecinde sahip olduğumuz rollere göre de iletişim kurabiliriz.
SALİH ÖZ-MERSİN
2
❖ Mesaj-İleti:
❖ İletişim sürecinde hedefe iletilmek istenen her şey mesajdır.
❖ Hedeften kaynağa, kaynaktan hedefe gelen anlamdır mesaj.
❖ Mesaj birçok ögeyi de içinde barındırır.
Kanal:
❖ İletişim sürecinde kişiler karşılıklı mesajlarını farklı yollarla iletirler.
❖ Söz, beden dili ve yazı bu yollardan bazılarıdır.
❖ Sessiz kalma da kişiler arası iletişimde bir mesaj ve iletimi olabilir.
❖ İletişim Süreçleri Kodlama, kod açma ve yorumlama, geri bildirim ve gürültü iletişim
süreçlerini oluşturur.
Kodlama:
❖ Mesajın işaret hâline dönüşmesinde kullanılan simgeler ve simgeler arasındaki ilişkileri
düzenleyen kuralların tümüne kod denir.
❖ En çok kullanılan kod sistemi dildir.
❖ Bu kodlar kültürden kültüre değişebilen ögeleri de kapsayabilir.
❖ Kodlama ise mesajın içeriğinin kod simgelere dönüştürülmesidir.
Kod açma ve yorumlama:
❖ Kod açma, kaynaktan gelen mesajın içeriğinin alınıp çözümlenmesi, anlamın anlaşılmasıdır.
Geri bildirim:
❖ İletişim sürecine sistem yaklaşımı ile bakıldığında, geri bildirimin kişiler arası iletişimdeki
işlevi de karşılıklı gidip gelen mesajların doğru algılanıp algılanmadığını test etmektir.
❖ Geri bildirim olmadığında iletişimin sağlıklı kurulup kurulmadığını bilemeyiz, bu nedenle de
sürecin olmazsa olmazıdır.
❖ Geri bildirim bir söz, jest ve mimik gibi bir beden hareketi de olabilir.
Gürültü:
❖ Kaynaktan çıkan mesajın hedef tarafından tam ve doğru olarak alınmasını etkileyen şey
gürültüdür.
❖ Gürültü kişilerin birbirini duyabilmesini engeller.
❖ Mesafe, ortamdaki gürültü ya da her türlü fiziksel engel gürültü olarak tanımlanabilir. Bu
süreçte kişilerin birbirini nasıl algıladığı ve nasıl duyduğu da önemlidir.
❖ Zaman zaman aynı dille konuşsak da birbirimizi duyma ve anlama sürecinde iletişimsizlik
yaşayabiliriz.
❖ Bu nedenle ortak dili kullanmak; yaşa, gruba ve kültüre ilişkin özellikleri bilmek iletişimin
daha sağlıklı olabilmesi için önemlidir.
❖ Peki, “Biz neden iletişime ihtiyaç duyarız?” bu sorunun cevabını iletişimin işlevlerinde
bulabiliriz.
SALİH ÖZ-MERSİN
3
İletişimin İşlevleri
❖ İletişim daha önce de belirtildiği gibi hem bireysel hem toplumsal hem de kültürel işlevleri
olan bir süreçtir.
❖ İletişimin bireysel işlevi, insanın sosyal bir varlık olması ve iletişim kurma ihtiyacında
olmasıyla açıklanabilir.
❖ Bu ihtiyaç ilişki kurma işlevi olarak da tanımlanabilir. Bu ihtiyacın giderilmesi sayesinde insan
sosyal ve kültürel bir varlığa dönüşebilir.
❖ Anne karnından yaşamın sonuna kadar aile, okul ve toplumdaki bireylerle kurulan iletişimin
niteliği ve verdiği mesajlar bizim kendimizi ve etrafımızı algılamamızda etkendir.
❖ Bu zaman zarfında kurulan iletişimin niteliği ve bize verilen mesajlar kendimizi tanıma ve
anlamlandırma için de oldukça önemli bir işleve sahiptir.
❖ Buradan hareketle insanın en önemli ihtiyaçları arasında var olma ve kendini ifade edebilme
olduğunu söyleyebiliriz. Bu nedenle kendimizle ve diğer bireylerle kurduğumuz iletişim
önemli bir ihtiyaçtır.
❖ Duygu ve ihtiyaçlarımızı dile getirmek, bildiklerimizi aktarmak ve öğrenme ancak nitelikli bir
iletişimle sağlanabilir. Kendimizle ya da başkalarıyla yaşadığımız çatışmalara sağlıklı ve
etkili kurulamayan bir iletişim süreci de neden olabilir.
İnsanın diğer bir temel ihtiyacı paylaşmadır.
❖ Duygu, düşünce ve ihtiyaçlarımızı paylaşma ihtiyacı iletişimin bireysel işlevleri arasında
sayılabilir. Bu işlevleri yerine getiremeyen bireylerde sağlık problemleri görülebilir.
❖ Çünkü bu işlevler aynı zamanda insanın en temel ihtiyaçlarıdır.
İletişimin toplumsal işlevleri arasında sosyalleşme, bilgi sağlama, bilginin aktarılması ve
paylaşılması sayılabilir.
❖ Kültür, toplumdan topluma ve kuşaktan kuşağa sözlü ya da sözsüz kurulan iletişim
sayesinde aktarılır. Bu da iletişimin toplumsal işlevleri arasında sayılabilir.
İletişimin Sınıflandırılması
❖ İletişim farklı yazarlara göre farklı şekillerde sınıflandırılabilir.
❖ Kaya (2011) ‘ya göre iletişim Şekil 1’de görüldüğü gibi sınıflandırılabilir.
❖ Şekil 1’de etkilerine, yönüne, kullanılan koda, ilişki sitemlerine, bireylerin konumlarına ve
zaman ve mekâna göre iletişim sınıflandırılmıştır.
SALİH ÖZ-MERSİN
4
❖ Olumlu iletişim iletişimin niteliğini artırabilir, içinde ima ya da iğneleyici söz barındırmaz.
Okulda ve sınıflarda istenilen iletişim olumlu ve çift yönlü olandır.
❖ Okullarda tek yönlü iletişim olduğunda, okul yöneticisinin okulda olan herkesle kurduğu
iletişim aşağıdan yukarı olacaktır.
❖ Sınıfta da bu durum yaşandığında öğretmen gücü temsil edecek ve öğrencilerle iletişimini bu
yönlü kuracaktır. Böyle bir sınıfta öğrencilerin merak ettiklerini sormaları, anlamadıklarını dile
getirmeleri oldukça zor olur.
❖ Öğretmen sürekli aktif, öğrenci pasif olur. Pasif olan öğrencinin sınıfta istenmeyen
davranışları gösterme olasılığı daha da artabilir.
❖ Bu sınıf yönetiminde farklı sorunlara yol açabilir. Oysa çift yönlü iletişim olduğunda,
öğrencilerin anlamadığını dile getirme ve soru sorma becerisi gelişebilir.
❖ Olumlu sınıf ve okul iklimi ve öğrencilerin sosyal duygusal güvenliği için de bu tarz bir iletişim
gereklidir.
İletişim, kullanılan koda göre de sınıflandırılmıştır; sözlü, sözsüz ve yazılı iletişim olmak
üzere.
Sözlü iletişimde, kullanılan kelimeler, ses tonu ile beden dili öneme sahiptir.
❖ Kullanılan kelimeler aynı olsa bile ses tonumuz ve beden dilimiz anlam kaymasına neden
olabilir.
❖ Bu konuda yapılan araştırmalar göstermektedir ki sosyal etkileşimde sözsüz iletişim sözel
iletişime oranla çok daha etkili olmaktadır.
❖ İnsanlar iletişim sırasında anlamsal gerçekliği daha çok sözsüz kodlardan edinmektedir.
❖ Bu nedenle, iletişimde etkinlik açısından yapılan karşılaştırmalarda sözsüz kodların % 55
oranla en etkin araçsallığı ortaya koyduğu saptanmıştır.
❖ Buna karşın, sözel kodların etkililik oranı % 7 olarak tespit edilirken, ses tonunun % 38
oranında etki yarattığı belirtilmektedir.
❖ Duruş ve ses tonu alaycı, ima eden ya da sağlıklı kurulan bir iletişimin göstergesi olabilir.
Yazılı iletişim; mektuplar, raporlar, özetler, makaleler, tutanaklar, basın bildirileri, elektronik
ortamlarda gönderilen çeşitli yazılı mesajları içerir.
❖ Yazılı iletişim sayesinde gönderici ve alıcının mesajları tekrar okunabilir ve belgelerin
saklanabilir olması sebebi ile hatalar en aza indirilebilir.
Yazılı ve sözlü iletişim arasındaki farklar:
❖ • Yazılı iletişimde, sözlü iletişimde olduğu gibi seslendirmenin, tavır, jest ve mimiğin
sağlayacağı etkiler söz konusu değildir. Bu nedenle yazı dilinin etkileyici biçimde
kullanılması gerekmektedir.
❖ • Sözlü iletişimde yapılan dil yanlışları, söyleyiş bozuklukları dışında pek fark edilmez. Oysa
yazılı iletişimde yanlış kullanılan bir sözcük okuyucunun hemen dikkatini çeker.
❖ • Yazılı iletişimde, birtakım biçimsel kurallara uymak gerekir.
Yazım kurallarına ve noktalama işaretlerine uymak zorunluluğu vardır. Ayrıca yazacağımız
yazının türüne göre o türün kendine özgü biçim özelliklerini de bilmek gerekir.
Yazılı iletişimde planlama, sözlü iletişime oranla daha çok önem taşır.
Konuşma öncesi hazırlık yapmış ve konuşmamızı yazmış olsak da konuşma sırasında
aklımıza gelen bir bilgiyi aktarabilir; dinleyicinin ilgisine göre konuşmamızın planını
değiştirebiliriz.
SALİH ÖZ-MERSİN
5
Diğer taraftan; Amerikalı ünlü iletişimci Dale Carnegie’nin “Söyleyeceğiniz sözü yazmak, sizi
düşünmeye ve düşüncelerinizi tasfiyeye sevk eder.” sözünde vurgulandığı üzere soyut ve
özel düşüncelerin, sözlerin ötesine geçip yazı ile ifadesi, düşüncelerin tasfiyesine neden
olmakta ve sadece düşünceleri değil art alanda bulunan çok özel fikirleri ve inançları da
karşıdakine aktarmaktadır.
❖ Sözlü iletişimde sıklıkla dile getirilen “Ben bunu kastetmedim.” veya “Aslında sen yanlış
anlamışsın.” gibi iletişim kazaları yazılı iletişimde çok az meydana gelmektedir.
❖ Bunun nedeni yazarına geniş bir zaman ve düşünme fırsatı sunması ve büyük bir sorumluluk
gerektirmesidir. “Söz uçar yazı kalır.” atasözünde yazıya atfedilen anlamın önemi de bu
gerçek üzerine kuruludur.
❖ İlişki sistemlerine göre kişinin kendisiyle kurduğu iletişim oldukça önemlidir.
❖ Bireylerin kendileri ile kurdukları iletişim ne kadar sağlıklı ise başkaları ile kurdukları iletişim
de o kadar sağlıklı olacaktır.
❖ Bireylerin kendini iyi tanıması, hangi güçlü özelliklere sahip olduklarını bilmeleri bu anlamda
son derece önemlidir.
❖ Bunun için çok farklı araçlar vardır. Ailede başlayan ve eğitim hayatı boyunca devam
etmesini istediğimiz olumlu ve yapıcı bir geri bildirim sisteminin kurulması önemlidir.
Bunun yanında duyguları ve ihtiyaçlarını dile getirebilecekleri ortamların oluşturulması da
oldukça önemlidir.
❖ Daha sonraki bölümlerde buna ilişkin olarak şiddetsiz iletişimden bahsedilecektir.
❖ İki Amerikalı psikolog, Joseph Luft ve Harrington Ingham, 1950 yılında Johari Pencerisi
Modeli’ni geliştirerek, insanın sosyal ilişkilerinde kendisi ile ilgili aktarımda bulunduğu
alanlarının yanı sıra paylaşımda bulunmadığı, bulunmak istemediği alanları da ortaya
çıkarmışlardır.
❖ Böylece kişilerin kendilerini tanımaları sağlanmış,; başkaları tarafından da nasıl görüldükleri
tanımlanabilir hâle gelmiştir.
❖ Bireyler Johari Penceresi’nde yer alan; açık alan, kör alan, gizli alan ve bilinmeyen alanları
hakkında bilgi sahibi olabilir.
❖ Şekil 2’de Johari Penceresi’nin alanları yer almaktadır.
SALİH ÖZ-MERSİN
6
❖ Şekilde açıklanan Johari Penceresi’nde bulunan dört alanın anlamı:
Açık alan: Kişinin kendi tarafından da başkaları tarafından da bilinen alandır. Bu alanda
insanlar umutlarını, beklentilerini ya da korkularını çekinmeden diğer insanlarla
paylaşmaktadırlar.
Kör alan: Bu alan başkaları tarafından bilinen ancak kişinin bilmediği alanıdır. Başkalarının
bir kişi hakkında edindiği izlenimlerle ilgilidir.
Gizli alan: Bu alan kişinin bildiği ancak başkalarının bilmediği alandır. Kişi, bilinçli olarak
bazı yanlarını gizlemek istemektedir.
Bilinmeyen alan: Bu alan ise kişinin de başkalarının da bilmediği, karanlık alandır. Bu
alanların büyüklüğü kişiden kişiye değişmektedir.
❖ Burada kişinin kendini derinlemesine tanıması, başka insanların da aynı şekilde kişiyi
tanıması önemlidir. Bunun farklı yolları vardır.
❖ Ailede ve okulda -eğitimin tanımından da kaynaklı olarak- gizil güçleri ortaya çıkarmak,
kendini keşfetme süreci, birey olabilme gibi- bu yolların nasıl kullanılacağı ve kullanıldığında
bireyin hem kendisi ile hem de başkalarıyla kuracağı iletişimin niteliği değişebilir. Burada
önemli olan olumlu ve yapıcı bir geri bildirim sürecinin yürütülmesidir.
❖ Eğitim ile iletişim arasında bir bağ kurmamız gerekirse, eğitim bir etkileşimdir ve etkileşimin
aracı ise iletişimdir. Bu sebeple okulda iletişim süreci hem eğitsel faaliyetler için hem de
yönetsel faaliyetler için temel bir gerekliliktir.
SALİH ÖZ-MERSİN
7
❖ Okul ortamlarında “formal” ve “informal” olmak üzere iki tip iletişim türü kullanılır.
Formal iletişim, iletişimin kademeli olarak aşağı ve yukarı yönlü hiyerarşik aktarımıdır.
İnformal iletişim ise okullarda daha sık gördüğümüz kişi ve grupların tutumlarına bağlı
olarak değişen ve okula dair düzensiz yaklaşımları olan bir iletişim türüdür.
Türk milli eğitim sistemi içerisinde okulların yapılarına bakıldığında okullarda informal
ilişkilerin baskın olduğu ve hiyerarşinin görece az olduğu görülmektedir.
Aynı zamanda okullar bürokratik yapılar da değildir. Kamu ve özel okulların yapıları bu
anlamada farklılaşabilmektedir. Ama okulların geneli itibariyle yukarıda söylenenler
genellenebilir.
❖ Kişiler arası iletişim ve grup içi iletişim çift yönlü bir iletişimken,
kitle iletişimi tek yönlü bir iletişim olarak tanımlanabilir.
❖ Kitle iletişimin, topluma çeşitli konularda haber ve bilgi sağlama, bireylerin sosyalleşmesine
katkıda bulunma gibi işlevleri vardır.
❖ İnternetin daha yaygın bir hâle gelmesiyle sosyal medyada kurulan iletişim de önemli bir
hâle gelmiştir.
❖ Pandemi süresince kurulan iletişim daha çok çevrim içi kurulan iletişime dönüşmüştür. Yüz
yüze gelemeyen herkes bir şekliyle bu araçları kullanmayı öğrenmiş ve paylaşma ihtiyacını
bu kanalla sağlanmıştır.
❖ Çevrim içi araçlarla kurulan ve yüz yüze olmayan iletişim bazen iletişim kazalarına ve iletişim
engellerine neden olabilir.
❖ Telefonda ya da sosyal medya araçları ile kurulan iletişimde, iletişimin bazı ögeleri yer
almadığından bu kazalar yaşanabilmektedir.
❖ Ayrıca burada kuşaklar arası farklılıklar da etken olabilmektedir.
❖ Teknoloji ve internetin kullanımıyla iletişim de dönüşüme uğramıştır.
❖ Daha hızlı ve anlık kurulan yazılı ya da sözlü iletişim de aynı şekilde yanlış anlaşılmalara
neden olabilmektedir.
❖ Bu yanlış anlaşılmalar okullarda; öğretmen-öğretmen, yöneticiler-öğretmenler, öğretmenlerveliler, veliler-okul yöneticileri arasında sağlıksız ve niteliksiz iletişimin olmasına neden
olabilir.
❖ Burada bireylerin sahip oldukları iletişim becerileri de önemli bir etken olabilmektedir.
İletişim Becerileri
❖ İletişim becerilerine geçmeden önce beceri kavramını tanımlamakta yarar var.
❖ Beceri “kişinin yatkınlık ve öğrenime bağlı olarak bir işi başarma ve bir işlemi amaca uygun
olarak sonuçlandırma yeteneği, mahareti” olarak tanımlanmaktadır.
❖ Alanyazında farklı iletişim becerileri tanımlanmaktadır.
❖ İletişim becerisi ise; kişinin kendisine ve diğerlerine saygı duyması, empati, etkin dinleme,
somutlaştırma, ben dilini kullanma, içten ve samimi olmayı kapsamaktadır.
❖ Saygı duymak iletişimin temelinde olan bir değerdir.
❖ Saygı insanlara yalnızca insan oldukları için değer vermektir. Aynı zamanda karşı tarafı
kabul etmekle ve olduğu gibi kabul etmekle de ilgilidir. Din, dil, ırk, sosyoekonomik durum,
cinsiyet, yaş ve eğitim düzeyi vb. gibi farklılıklara saygıyı da kapsar. Özellikle sınıfta ve
okulda kapsayıcı bir dili kullanmayı da içerir.
Empati diğer bir iletişim becerisi olarak tanımlanabilir.
Rogers, “Empatinin etkisini, birinin sizin hakkınızda peşin hüküm vermeden adınıza
sorumluluk almaya veya sizi belli bir kalıba sokmaya çalışmadan dinlemesi gerçekten iyi
hissettirir.” şeklinde açıklar. Empati, Rosenberg’e (2019) göre dünyamızı/dünyayı yeni bir
bakış açısıyla yeniden algılayabilmemizi ve yola devam etmemizi sağlar.
SALİH ÖZ-MERSİN
8
❖ İletişim kazaları ya da engelleri nedeniyle çatışma yaşadığımızda, bize söylenenlere, kişilere
verdiğimiz değer doğrultusunda tepki verebiliriz.Bazen bu davranış yaşanılan sorunun
nedenini tam olarak ortaya koyamamamıza neden olabilir. Bu nedenle empati becerimizi
geliştirmek bizi karşılaştığımız tepkiyi kişiselleştirmekten koruyabilir.
❖ Kişiselleştirmek ve kalıp yargılar bizi çatışmaya iten bir süreç olabilir.
❖ Empati becerisi kırılganlığımızı gösterebilmemizi, hayırı reddedilme olarak algılamadan
duyabilmemizi sağlar.
Peki empati becerisi nasıl kazanılır?
❖ Ersoy ve Köşger ’e göre çocukların üç yaşından itibaren, diğer insanların düşüncelerinin
kendi düşüncesinden farklı olduğu, herkesin kendine özgü bir perspektifinin olduğu, bir
duruma farklı tepkiler verilebileceğini anlamaya başladıkları ve diğer çocukların sıkıntılarını
anlayıp yardım ettikleri gözlenmektedir. Altı yaşından itibaren çocuk, kendisini karşısındaki
kişinin yerine koyabilmektedir. Bu yaşlarda çocuğun dil becerisi gelişmekte ve soyut
düşünme düzeyi artmaktadır. Bu yeteneklerinin gelişmesi ile çocuk, daha uzak yerlerdeki
insanların başlarına gelenleri de algılayabilir. On-on iki yaşlarındaki çocukların empati
duygularını tanıdıkları kişilerin ötesine yaydıkları belirtilir. Çocuk, bu dönemde tanımadığı
kişilere de empati duyabilir.
❖ Bu açıklamalar doğrultusunda ailelere ve öğretmenlere epey önemli roller düşmektedir.
Araştırmalar, çocuğa karşı sıcak ve destekleyici bir yaklaşım sergileyen ve rol modeli olan
anne-babalar ile öğretmenlerin olumlu davranışlarının çocukların empatik becerilerini
geliştirmelerine yardım ettiğini ortaya koymaktadır.
❖ Empatiyi geliştirmek için kullanılan etkinliklerin içinde oyun ve drama yöntemlerinin kullanımı
da yer alır.
Rol değişimi, duygu ve ihtiyaçların dile getirilmesi empatiyi geliştirebilir.
Yaratıcı drama tekniklerinin sınıf içerisinde kullanılmasının empatiyi geliştirdiğine dair
araştırma sonuçları vardır.
❖ Öykü, masal ve çocuklar ve yetişkinler için felsefe araçlarının öğretim yöntem ve tekniklerinin
arasında olması bunun için bir zenginlik yaratabilir.
Etkin dinleme: Dinleme, her türlü öğrenme sürecinde ve sosyal çevrede insanın karşısına
çıkan, bazen farkında olarak bazen olmayarak kullanılan bir dil becerisidir.
Dinleme, sesli uyarıcıları işitmek, anlamak ve zihinde yapılandırmak için kulak ve
beynimizde yürütülen karmaşık bir süreçtir.
❖ Dinleme, beynin her iki tarafının kullanılmasını gerektiren bir faaliyettir. Bu açıklamaya göre,
sol beyinle içerik ve olguları, sağ beyinle ise duyguları, beden dilini, ses tonunu ve bütünü
dinlediğimiz belirtilmektedir.
❖ Dinleme, konuşmanın algılanma boyutunu oluşturmaktadır ve bireylerin söylenenleri
algılayıp anlamlandırması olarak da tanımlanmaktadır.
❖ Dinleme, bilinenin aksine doğuştan gelen bir beceri alanı değil, dil ve anlatım dersleri
bünyesinde belirli bir program çerçevesinde, sistematik şekilde geliştirilebilecek bir beceridir.
❖ Dinleme becerisi iletişim becerisinin temelinde yer alır. Çünkü iletişim dinleme ile başlar.
İletişimin niteliği ise dinlemenin niteliğiyle de ilgilidir.
❖ Bu nedenle etkin dinleme becerisini, alıcı açısından iletişimdeki gürültüyü azaltma ve mesajı
tam ve doğru olarak alma etkinliğidir/becerisi olarak da tanımlamak mümkündür.
❖ Size göre Atatürk’ün 1930 yılında Tokat’ta çekilen bu fotoğrafında dinleme ve empatiye dair
hangi öğeler bulunmaktadır?
SALİH ÖZ-MERSİN
9
❖ Cüceloğlu dinlemeye ilişkin olarak “Doğuştan iyi dinleyici olanların sayısı azdır.
❖ İyi bir dinleyici olabilmek için; bilinçli bir çaba ve yeni beceriler öğrenmek gereklidir.”
demiştir.
❖ Bu söylem iyi bir dinleyici olmak için başka becerilerin de geliştirilmesi gerektiği anlamına da
gelebilir. Size göre iyi bir dinleyicinin özellikleri nelerdir?
Alanyazında yer alan iyi bir dinleyicinin özellikleri:

Dinlemenin amacını ve yöntemini belirler,

Ön bilgilerini harekete geçirir,

Dinlediklerini ön bilgilerinin ışığında inceler,

Konuşmacının aktardığı bilgilerle ön bilgileri arasında bağ kurar,

Bir olay ve düşünce arasındaki farkı belirler,

Ana ve yardımcı düşünceleri belirler,

Konuşmacının amacını belirler,

Propaganda, abartı ve ön yargıları belirler,

Zihinsel yapısını düzenler ve geliştirir,

Konuşmayı, konuşmanın içeriğini değerlendirir.
SALİH ÖZ-MERSİN
10
❖ Dinleme alanları işlem, etkileşim ve sözlü anlama olmak üzere üç boyutta incelenmektedir.

İşlem boyutu: Bu süreçte hem fiziksel hem de zihinsel çeşitli işlemler yapılmaktadır.
Bu işlemler işitme, anlama ve zihinde yapılandırma olmak üzere üç aşamada ele
alınmaktadır.
a) İşitme: Seslerle sözler fiziksel olarak alınarak algılanmakta ve beynimize iletilmektedir. Bu
süreçte ses, ses telleri, ses dalgaları ve kulak yer almaktadır.
b) Anlama: İşitilenlere dikkat yoğunlaştırılmakta, ilgi duyulan ve gerekli görülenler seçilerek
anlamlandırılmaktadır. Dikkat yoğunlaştırma bütün anlama sürecini etkilemekte, işitilenlerin
seçilmesi, işlenmesi ve anlamlandırılması belirleyici olmaktadır.
c) Zihinde yapılandırma: Anlama sırasında seçilen bilgi ve düşünceler çeşitli zihinsel
işlemlerden geçirilerek işlenmektedir.
Sıralama, sınıflama, ilişki kurma, düzenleme, sorgulama, değerlendirme gibi zihinsel işlemler
yapılmaktadır.
Daha sonra yeni bilgiler bireyin zihinsel yapısına göre ön bilgilerle bütünleştirilmekte ve
zihnine yerleştirilmektedir.

Etkileşim boyutu: Konuşmacı ile dinleyici arasında sözlü konuşmalar, aktarılan bilgiler ve
iletişimin gerçekleştirildiği ortamla gerçekleşmektedir.
a) Fiziksel etkileşim: Konuşmacının sesi, ses tonu, konuşma hızı, kullandığı kelimeler,
beden dili, yüz ifadesi, göz teması, duruşu, jestleri, fiziksel mekân, araç-gereç, dinleme
ortamı, gürültü, ışık, ısı, renk gibi durumlarla etkileşimi içermektedir.
b) Zihinsel etkileşim: Dinleyicinin konuşmacının düşüncelerini öğrenmesi, anlaması, kendi
bilgileriyle karşılaştırmasıdır.

Sözlü anlama boyutu: Anlama işlemi hem süreçsel hem de etkileşimsel olarak
gerçekleşmektedir.
a) Etkileşimsel süreçte dinleyicinin özellikleri, konuşmacının aktardıkları ve iletişimin
gerçekleştiği ortam etkili olmaktadır.
b) Süreçsel anlama ise dinleme sırasında çeşitli bilgilerin alınması, zihnimizde işlenmesi ve
anlamlandırılması aşamalarındaki işlemleri kapsamaktadır.
❖ insanı gönülden vermeye yönelten bir iletişim aracı olarak tanımladığı şiddetsiz iletişim
kavramının temelinde empatik ve yargılayıcı olmayan dinleme becerisine sahip olmak
gerektiğini belirtmektedir.
Alanyazında pek çok dinleme türü yer almaktadır. Bunlardan bazıları şunlardır:

Takdir edici dinleme; söylenenden keyif almaya odaklanılan dinlemedir.

Kapsamlı dinleme; öğrenme ve bilgiyi hatırlamaya odaklanılan dinlemedir.

Kritik değerlendiren dinleme; duyulanı yargılayan ya da değerlendirmeye odaklanılan
dinlemedir.

Vurgulu dinleme; diğerlerinin duygularını anlamaya odaklanılan dinlemedir.

Katılımcı dinleme; kişiler arası iletişimde etkili dinlemenin temeli aktif katılımdır. Katılımcı
dinleme, dinleyen kişinin duyduklarını tekrar etmesi, özümlemesi ve yansıtmasıdır.

Edilgin dinleme; dinleyen kişinin sözel geri bildirimde bulunmadığı, konuşan kişinin
duygularının anlaşılmaya çalışıldığı, vereceği karara güvenildiği, kişinin sorunundan
kendisinin sorumlu olduğu gibi mesajlar veren destekleyici bir süreçtir.
SALİH ÖZ-MERSİN
11

Empatik dinleme; empatik dinlemede amaç kişinin kendisini açması, duygularını daha
yoğun yaşaması, kendisinde var olan çatışmaları çözmesi, kendisini kabul etmesi için
cesaretlendirmektir.

Yargısız ve eleştirel dinleme; etkili dinleme hem yargısız hem de eleştireldir; açık bir
zihinle, anlamak için dinlemeyi gerektirir.

Derinlemesine dinleme; yüzeydeki mesajları da önemsemeyi, konuşmacının sözlü ve
sözsüz mesajlarına ve bunlar arasındaki tutarlılığa dikkat etmeyi, hem içerik hem de duygu
mesajlarını anlamayı, konuşmacının dile getirmediği duygu ve düşüncelerini anlamaya
çalışmayı ve anlaşılanları dile getirmeyi, konuşmacının mesajlarına yanıt vermeyi içerir.

Çözümleyici dinleme; kişinin kelimelerini aynen tekrarlamak değildir. Kişinin duygularının
ve mesajlarının anlaşılmaya çalışıldığını gösterir.

Etkin dinleme; konuşmacının mesajının sözel ve sözel olmayan yönüne, içeriğine ve
duygularına anlam katma yöntemi olmalıdır.

Dikkatle dinleme; konuşmacının söylediklerini takip etmeyi gerektirir.
❖ Bazı yazarlara göre etkili dinlemenin insan hayatında en az üç nedeni bulunmaktadır. Bu
nedenler; bilgi toplama, alınan iletişim mesajlarını değerlendirme ve hoşça vakit geçirmedir.
Bireyler gündelik hayatlarında pek çok iletişim mesajıyla karşılaşmaktadır.
❖ Bu bakımdan edinilen enformasyonun doğruluğu ve ilgili konuyla bağlantısı diğer kişilerle
kurulan iletişim ile sağlanmaktadır
❖ Etkili dinlemenin nedenlerini sınıf içine uyarladığımızda öğrenme için de temel olduğunu
söyleyebiliriz.
❖ Somut konuşmak kişiler arası ilişkilerde, birey etkin dinleme davranışını gösterdikten sonra
konuyla ilgili duygu, düşünce ve isteklerini ifade edebilmeli, ilişkiyi zenginleştirebilmelidir.
İfadelerin doğru anlaşılması için açık ve net konuşmak gereklidir. Bu iletişimin daha sağlıklı
olabilmesine yarar.
❖ Buluş, Atan ve Erten Sarıkaya ya göre etkili iletişim becerileri; Egoyu Geliştirici Dil,
Etkin-Katılımlı Dinleme, Kendini Tanıma-Kendini Açma, Empati ve Ben Dili becerileri olarak
sınıflandırılabilir.
Ego geliştirici dil:
❖ Kişiler arası ilişkilerde benliği olumlu yönde etkileyen bir ifade türü olarak tanımlanabilir.
❖ Bu beceri ile iletişim sürecinde, bireyin olumlu özelliklerine ve performanslarına vurgu
yapılarak, ihtiyaç duyulan değişimleri gerçekleştirmesi amaçlanır.
❖ Diğer bir ifadeyle, iletişim kurulan kişinin kendisini zayıf ve yetersiz görmesine neden
olmadan, yeterlilikleri öncelenerek eksiklikleri dile getirilir ve kişinin böylece eksik yönlerini
giderebileceği algılatılmaya ve hissettirilmeye çalışılır.
❖ Bunun tersi ego zedeleyici dil olarak adlandırılabilir.
Etkin-katılımlı dinleme:
❖ Bireyin mesajının anlaşılmasına katkı sağlayacak yeterli motivasyon ve dikkat ile o ana aktif
bir şekilde katılma olarak kavramsallaştırılabilir.
❖ Bu beceri, iletilişimde büyük bir öneme sahip olmakla birlikte etkili iletişimin temelini de
oluşturmaktadır.
❖ Etkin dinleme dinlenen kişide önemsendiği duygusunun oluşmasına katkı sağladığı için
etkileşimin güvenle gerçekleşmesine de yol açmakta ve paylaşımları doyurucu kılmaktadır.
Kendini tanıma-Kendini açma:
❖ Bu beceri bireyin kendisine ilişkin farkındalığına, düşünce ve duygularıyla yeterli düzeyde
ilişki kurmasına ve kendi iradesi ile kendisini açmasına ve şeffaflığına işaret etmektedir.
SALİH ÖZ-MERSİN
12
Empati: Bu beceri karşıdaki kişinin öznel dünyasından yola çıkarak onu anlamaya ve
böylece anlaşılan duygu, düşünce ve beklentilerinin kendisine aktarılmasına işaret
etmektedir.
❖ Bu doğrultuda Dökmen ,empati kurabilmek için üç temel öğeden söz etmektedir.
İlk olarak, empati kuracak kişi kendisini karşısındaki kişinin yerine koymalı, olaylara ve
durumlara onun bakış açısıyla bakabilmelidir. Bir anlamda kişi empati kuracağı kişinin rolüne
girmelidir. Ancak bu rolde fazla kalmadan, karşıdaki kişinin bakış açısından olayları
gördükten sonra kişi kendi rolüne tekrar bürünmelidir.
İkinci olarak, empati kurmada karşıdaki kişinin duygularını, düşüncelerini ve beklentilerini
doğru olarak anlamaya ihtiyaç vardır.
Son olarak, empati kuran kişide oluşan anlayışın, karşıdaki kişiye temel ya da ileri düzeyde
tepkilerle iletilmesi gerekmektedir.
Ben dili:
❖ Kișinin karșılaștığı durum veya davranış karşısında kișisel tepkisini duygu ve düşüncelerle
açıklayan bir ifade tarzıdır.
❖ Sen dili suçlayıcı, yargılayıcı iken ben dili sadece kişinin kendi duygularını ortaya koyar.
❖ Ben dili kullanılırken yargılama, eleştirme, suçlama vb. yapılmaz.
❖ Ben dili iletileri yorum içermez, davranışların başkalarını nasıl etkilediğini açıklar, somut
etkileri belirtir ve hissedilen duyguyu açıklar.
Etkili İletişimde Dil, Kültür ve Değerlerin Önemi
❖ İletişime dair kavramsal bilgilerin ardından dil, kültür ve değerlerle ilgili olarak okul ve sınıf
içinde kurulan iletişim döngüsü, öğretmen ve öğrencilerin sergiledikleri roller ve bu rollere
göre davranış biçimleri oldukça etkili olabilmektedir.
❖ Sınıfta kullanılan dil, hitap tarzı, üslup ve mesajları anlamlandırma süreci öğrenmenin
sağlanabilmesi için ortam hazırlamaktadır.
❖ Sınıfı öğrenme ortamına ya da Rosenberg’in deyimiyle hayatı zenginleştiren öğrenme
ortamına dönüştürebilmek için öğrenme ortamında bize rehber olacak özelliklerden
bazıları şunlardır:

Öğrenciler ve öğretmenler (ebeveynler ve okul çalışanları) birlikte ve birbirinden öğrenir.

Öğrenme kazanımları ve kuralları, bunlardan etkilenecek herkesin anlaşmasıyla belirlenir.

Öğrenenler içsel değerlerden, ihtiyaçlar ve arzulardan motive olurlar.

Öğrenme ortamında hiçbir şekilde baskı yoktur.
Kültür,
❖ bir toplumun her türlü maddi ve simgesel üretimleri ile bu üretim alanları içindeki ilişkiler,
biçemler, örüntüler ve pratiklerdir.
❖ Kültür her şeyden önce bir yaşam biçimidir ve gündelik hayat içindeki uygulamaları ve bir
grup insanı diğerlerinden farklı kılan gelenekleri ve alışkanlıkları da kapsar.
❖ Kültür, bireyin toplumun bir üyesi olarak, iletişim kurmasına, belli davranışları ve olayları
yorumlamasına ve değerlendirmesine yardımcı olan değerler, fikirler ve semboller dizisidir.
❖ İletişim süreci de içinde kültürel kodları da barındırır.
❖ İletişim süreci simgeleri, sembolleri ve kültürel kodları da içerir.
❖ Bu kültürel kodlar toplumdan topluma ve aynı toplumun içinde farklı yerlere göre değişebilir.
❖ Bu tarz kurulan iletişime simgesel iletişim adı verilmektedir.
Simgesel iletişim, çeşitli simgesel göstergelerle yapılan ve farklı durumlarda, farklı
kültürlerde farklı anlamlar taşıyan iletişim biçimidir.
❖ Bunun yanında sözsüz iletişim araçları da kültürden kültüre değişebilir.
SALİH ÖZ-MERSİN
13
Sinergoloji sözsüz, bilinçsiz dili okumaya yönelik bir yöntemdir. Sözlü iletişim ile beden dili
arasındaki farkı gözlemlemektedir.
❖ Sinergoloji, bedenin bilinçsiz hareketlerini saptar, bu bilinçsiz hareketler güdülerin görsel
belirtileridir.
❖ Normalde beden dili sözcüklerin gücünü arttırırken bazı durumlarda sözlerin farklı
anlaşılmasına da sebep olabilir. Bu sinergolojinin çalışma alanıdır. İletişim söz konusu
olduğunda hareket sözden önce yer alır. Hareketin bir başka özelliği de söylemediklerini
ortaya çıkarmasıdır.
❖ Etkili iletişimde tutumlar, değer yargıları ve algılarımız da etkili olabilmektedir. Sahip
olduğumuz tutumlar, değer yargılarımız ve algılarımız davranış biçimlerimizi etkileyebilir.
❖ Sınıfta, okulda ve toplumda bize benzeyenlere ve farklı olanlara bütün bu sahip olduğumuz
kodlarla davranışta bulunabiliriz. Burada kültürel kodlar, kalıplaşmış yargılar, ön yargılar ve
değer yargıları etkili olabilir.
Tutum,
❖ herhangi bir psikolojik nesnellik karşısında takındığımız tüm tavır ve davranışlarımızın
altında yer alan eğilimlerimizdir.
❖ Davranışın temel motivasyon kaynağı sorgulamalarında tutum, temel belirleyici olarak
dikkate alınmalıdır. Bu nedenle sosyal psikoloji disiplin olarak araştırmalarında en fazla
eğilimi tutumlara yöneltmektedir.
❖ Toplum, grup ve ayrıca kitle yapılarına ilişkin analizlerde tutumların da ele alınması
gerekmektedir.
❖ Bu çerçeveden hareketle, tutumların çevresel faktörlere bağlı olarak oluştuğu ve dış
etkenlere verilen tepkiselliğin nedenini açıklayabileceği söylenebilir.
❖ Tutumlar, bazı durumlarda iletişim engellerine de sebep olabilmektedir.
İletişim Engelleri
❖ İletişim engelleri de alanyazında farklı biçimlerde sınıflandırılmıştır. Peki ya sizin sınıfta ve
okulda iletişim engeli olarak tanımladığınız şeyler nelerdir? Bunlar nasıl sınıflandırılabilir?
❖ Alanyazında bu faktörler, fiziksel, teknik, psikolojik ya da sosyal ve örgütsel olarak
sınıflandırılabilir .
❖ Fiziksel ve teknik engeller: Bunlar mesaj ile ilgili engeller, kanal ve araçlarla ilgili engeller,
gürültü ile ilgili engeller ve dil ile ilgili engellerden oluşmaktadır.
❖ Sosyal ve psikolojik engeller: Söz konusu engeller, kişilerin var olan düşünce, duygu ve
değer yargılarından, davranış, tutum ve hedefleri, düşünce boyutları, dinleme ve anlama
becerilerinden bulundukları sosyokültürel şartların farkındalığından kaynaklanabilir. İletişim
amacının belirlenmemesi, ön yargılar, görüş ve algılama farklılıkları, tutum ve davranışlar,
sosyokültürel farklılıklar ve sahip olunan bilgi düzeyi ile ilgilidir.
❖ Örgütsel engeller: Roller, zaman baskısı, örgütün büyüklüğü, geri bildirim sisteminin
yetersiz olması, yönetim tarzı, aşırı bilgi yüklemesi, statü farklılıkları ve hiyerarşi nedenli
olabilir.
SALİH ÖZ-MERSİN
14
❖ Tutar’a göre ise iletişimin engelleri: Yapıcı engeller, bozucu engeller, kanal engelleri ve
teknik engeller olmaya üzere dörde ayrılır.
1- Kişisel unsurlar: Alıcının ve vericinin mesajı kodlarken veya iletirken gerekli dikkati
göstermemelerinden kaynaklanan engellerdir. Bu engeller; alıcının mesajı yanlış
anlayabilmesi ve yorumlayabilmesi, belli ön yargılar nedeniyle mesajı yanlış
değerlendirmesi, konuşmacıya karşı ilgisizlik ve farklı olumsuz tutumlardır. İletişim sürecinin
iki önemli unsuru olan alıcı ve gönderici, aynı zamanda iletişimi engelleyici rol de
oynayabilmektedir. Kişisel amaçlar, duygular, değer yargıları ve alışkanlıklar, gelen
mesajlara olumsuz ve kayıtsız bir tutum sergilenmesine sebep olabilmektedir.
2- Fiziksel unsurlar: Kişilerin kendilerinden kaynaklanmayan, dış kaynaklı ortamlarda
oluşan ve iletişimi olumsuz yönde etkileyen unsurlardır. Fiziksel unsurlar genellikle ortamdan
kaynaklı engelleyicilerdir.
3- Semantik unsurlar: Semantik unsurlar, kullanılan dilden kaynaklı yanlış anlaşmalar ve
iletişim engelleridir. Bazı sembollerin birden fazla anlamı olabilir bunun dışında bir sembol
farklı kişiler için farklı anlamlar oluşturabilir.
4- Zaman baskısı: Sosyal bir çevrede, insanlarla iletişim ve ilişki kurmayı hedeflediğimiz
zaman birçok engelle karşılaşırız. Bu engellerden biri de zaman kısıtlılığıdır. İş yaşantısı
içerisindeki faaliyetlerin birçoğu, belirlenen mesai saatleri içerisinde gerçekleşmektedir. İş
yaşamındaki zamanla alakalı sınırlamalar, iletişim esnasında örgüt üyelerinin üzerinde
zaman baskısı oluşmasına neden olmaktadır.
5- Algılamadaki seçicilik: Algılamada seçicilik olarak tanımlanabilecek bu unsur, bazı
iletilerin bilerek yahut bilmeyerek algılanamamasıyla ilgilidir. Kişiler, belirli ön yargılara
sahipseler vericiden gelecek olan iletileri hiç algılayamayabilirler yahut kastedilenden farklı
algılanabilirler.
Dilin kullanmayla ortaya çıkan engeller ise aşağıda yer almaktadır.
Bu engellerin karşı tarafta nelere sebep olduğu da örneklendirilmeye çalışılmıştır.
Örnekler İstanbul İl Millî Eğitim Müdürlüğünün hazırlamış olduğu İletişim Becerileri Düzey 1
Etkinlikleri kitapçığından yararlanılarak verilmiştir:

Emir vermek, yönlendirmek, yönetmek. Korku ya da aktif direnç yaratabilir.

Uyarmak, gözdağı vermek. Gücenme, kızgınlık, isyankârlığa neden olabilir.

Ahlak dersi vermek. Zorunluluk ya da suçluluk duyguları yaratır.

Öğüt vermek, çözüm ve öneri getirmek. Bağımlılık ya da direnme yaratabilir.

Öğretmek, nutuk çekmek, mantıklı düşünceler önermek. Bıkkınlık, nefret uyandırabilir.

Yargılamak, eleştirmek, suçlamak. Benlik saygısını azaltır.

Ad takmak, alay etmek. Genellikle karşılık vermeye iter.

Yorumlamak, analiz etmek, tanı koymak. Yanlış anlaşılma korkusuyla iletişim kesilebilir.

Övmek, aynı düşüncede olmak, olumlu değerlendirmeler yapmak. Övgü yokluğu eleştiri
olarak algılanabilir.

Avutmak, teselli etmek. Zor görevlerde ben de aynı şeyi hissederdim.

Sorgulamak, sınamak, sorguya çekmek. Kendini köşe sıkıştırılmış hissetmesine sebep
olabilir.

Alaycı davranmak, şakacı davranmak, konuyu saptırmak. Kendisi ile ilgilenilmediğini,
kendisine saygı duyulmadığını düşündürebilir.
SALİH ÖZ-MERSİN
15
❖ Kullanırken farkına varamadığımız sözcükler ve ifadeler karşı taraftan
istemediğimiz/beklemediğimiz tepkilere neden olabilir. Bu nedenle iletişim engeli ile
karşılaşmamak ve çatışmalara sebep olmamak için seçtiğimiz sözcüklere ve ses tonumuza
dikkat etmemiz gerekir.
Eğitim Ortamında Ekolojik Sistem Yaklaşımı
❖ Ekolojik yaklaşım; birey, aile, grup ve/veya topluluk ile politik, sosyal ve kültürel çevreleri
arasındaki ilişki ve bağlantıları, bunların birbirlerini nasıl etkilediğini ve şekillendirdiğini
düşünmeyi gerektirmektedir.
❖ Diğer bir deyişle, ekolojik sistem yaklaşımı, insan davranışına etki eden iç ve dış
kuvvetlerin karşılıklı etkileşimleri üzerinde durur, bireylerin farklı durumlara uyumlarını
sağlayan geçerli davranış kalıplarını tanımlar ve çevre içerisinde bulunan insan ve diğer
sistemlerin birbirleri üzerinde meydana getirdikleri etkileri açıklar.
Bu kapsamda davranış bilimlerinin temel fonksiyonu ise; çevresel sistemlerin bireyin
davranışı üzerindeki etkilerini doğru bir biçimde değerlendirerek, birey ile çevresel sistemler
arasındaki karşılıklı etkileşimleri geliştirmenin yollarını aramaktır.
❖ Ekolojik sistem yaklaşımının teorik temeli Ludwig Von Bertalanffy’nın genel sistem
yaklaşımına dayanmaktadır. Bu yaklaşım çerçevesinde insanlar bir sosyal ağ içerisinde var
olan canlılar olarak görülmektedir.
❖ Bireyin davranışı ve gelişimi, yaşadığı sosyal ağ içerisinde meydana gelen etkileşimlerin
yönüne göre değişmektedir.
❖ Sistem kavramı ise; birbirine bağlı ve karşılıklı etkileşim içerisinde olan parçaların
oluşturduğu bir bütün ya da “aralarında ilişki bulunan birimler bütünü” şeklinde
tanımlanmaktadır.
❖ Okul bir sistemdir. Girdi, işlem, çıktı ve geri bildirimi içinde barındırır.
❖ Buradan yola çıkarak okullar, kurumlar bir canlıya benzetilerek açıklanabilir. Bu hâliyle her
canlı doğar büyür ve ölür; o zaman okullar da toplumda yer alan farklı kurumlar da doğar,
büyür ve yok olabilirler.
❖ Güç yitimi olarak tanımlanan kavram değişime ayak uydurulmadığında yok olamaya doğru
giden bir yolu da anlatabilir. Bu nedenle toplumsal değişimler karşısında ayakta kalmak
isteyen her kurum değişime açık olmalıdır.
❖ Değişime direnç her zaman olasıdır ve bu direnç ortadan kalkmadığında sorunlar büyüyerek
artabilir.
❖ İnsan davranışı bireysel ve sosyal çevre arasında süregelen karşılıklı etkileşimin bir
ürünüdür.
❖ Sosyal ağ içerisinde; ev, aile, kültür, alt kültür, toplum, okul gibi sistemler yer almaktadır. Bir
sistemde yaşanan bir değişim diğer sistemleri de etkilemektedir.
❖ Söz gelimi aile içerisinde ebeveynlerin ilişki süreçlerinde meydana gelen bir değişim, ailedeki
çocuğu, çocuğun motivasyon sürecinde meydana gelen değişim ise onun yaşantısını
olumsuz yönde etkileyecektir
Ekolojik yaklaşımın temel prensipleri aşağıdaki gibi sıralanabilir.
❖ . Bu maddeler oldukça önemlidir:

Çocuk, modelin merkezinde yer almaktadır.

Çocuğun hayatında kendisini ve birbirlerini etkileyen farklı sistemler yer almaktadır.

Çocuğun davranışları çevresindeki bireylerden ve ilişkilerden etkilendiği gibi çocuk da
onları etkiler.

Çocuğun gelişimi bu sistemlerdeki deneyimlerin niteliğine bağlıdır.

Sistemler arasındaki ilişkilerin niteliği ve sıklığı da çocuk üzerinde etkilidir.
SALİH ÖZ-MERSİN
16

Çocuğun doğrudan içinde bulunmadığı sistemler de çocuğun gelişimini etkiler.

Çocuğun sağlıklı gelişimi için sistemler arasındaki etkileşimin tutarlılığı önemlidir.
Bu maddeler ışığında ekolojik sistem yaklaşımı Şekil 3’te açıklanmıştır.
❖ Ekolojik sistem yaklaşımı, bireyi çevre içerisinde yaşayan bir varlık olarak ele alır ve bireyin
davranışını değerlendirirken çevreyi de göz önünde İnsan çevresi ile iç içe dinamik bir
varlıktır, insan ve çevre arasında var olan bütünlük insan davranışı üzerinde etkilidir.
❖ Birey ve çevre arasındaki ilişkiler etkileşimseldir.
❖ Kesişim, birey ve çevre arasında meydana gelen etkileşimlerin odak noktasıdır. Her birey
bir yaşam döngüsüne sahiptir.
❖ Bireyin yaşam döngüsü içerisinde meydana gelen etkileşimler ve karşılaştığı yaşam olayları
üç temel kategori içerisinde ele alınabilir. Bunlardan ilki mikro olaylardır.
❖ Mikro olaylar kişisel olarak her bireyin sahip olduğu yaşam deneyimlerini ifade eder.
❖ Mikro olaylara; madde bağımlılığı, intihar teşebbüsleri, depresif kişilik yapısı vb. bireysel
yaşantılar ve kişilik özellikleri örnek olarak gösterilebilir.
❖ Mezzo düzeydeki yaşam olayları, bireylerin sosyal çevre içerisinde diğer bireyler ve küçük
gruplar ile kurdukları ilişki ve etkileşimler üzerine odaklanır.
❖ Mezzo düzeydeki yaşam deneyimleri bireyin içten ilişkiler içerisinde bulunduğu aile, arkadaş
ve iş çevresi ile arasındaki etkileşimleri kapsar.
❖ Yaşam olaylarının üçüncü ve son türü makro olayları içermektedir.
SALİH ÖZ-MERSİN
17
Bu sistemleri açıklamak gerekirse;
❖ •Mikrosistem- Şu anki ortam: Ev, okul, iş yeri vb.
❖ •Mezzosistem- Mikrosistemlerden oluşan sistem: Komşuluk, toplum.
❖ •Ekzosistem- Doğrudan bireyi kapsamayan sosyal yapılar: Kamu kurumları, profesyonel
kuruluşlar.
❖ •Makrosistem-Kültürü kapsayan örüntüler: ekonomik ya da siyasal ideolojiler, baskın
inançlar ya da basmakalıp düşünceler.
Mikrosistemler,
❖ günlük yaşamda bireylerle en doğrudan ilişkili sistemlerdir. Örneğin, ev insanların çoğu için
öncelikli mikrosistemdir.
Okullar, dinî kurumlar, akran grupları ve çalışma ortamları da mikrosistemler içerisindedir.
❖ Mikrosistemler insanların yüz yüze etkileşim içinde oldukları ortamlar olarak tanımlanabilir.
Mikrosistemler iyi çalıştığında bireyler daha iyisini yapmak ve büyümek için kapasitelerini
arttırır.
❖ Ancak bireyin yakın ilişki kurduğu kişilerle (mikrosistem) olan ilişkilerde bozulma olursa
(örneğin ebeveynlerle sağlıklı ilişki kuralamaması) çocuğun çevresindeki yaşantıları
keşfetme süreci engellenebilir.
❖ Bu durum özellikle ergenlik döneminde, antisosyal davranışlar, düşük akademik başarı ve öz
denetimi sağlamada problemlerin ortaya çıkmasına neden olabilir.
❖ Polat’a göre, çocuğun içinde bulunduğu akran grubunun suçluluğa eğilimi çocuğun da bu
davranışlara sürüklenmesine neden olabilmektedir.
❖ Ayrıca aile bireylerinin birbirlerine karşı olumsuz tutum ve davranışları çocuğun gelişimini
olumsuz etkileyerek suça yönelmesine neden olabilmektedir.
Mezzosistem,
❖ mikrosistemin kişisel oluşumlarını birbirine bağlayan ilişkileri ya da ağları içermektedir.
Mezzosistemler, sistemler arasındaki bağlantıların fazla ve nitelikli olması durumunda iyi
çalışmaktadır.
Zengin bir çevre, birbirine bağlı olan ve bireyleri açık iletişime teşvik eden bir çevredir.
❖ Mezosisteme örnek olarak okul-aile iş birliğinin çocuğun akademik başarısına etkisi ya da
aile-akran ilişkilerinin çocuğun ebeveyn denetimine katkısı verilebilir.
❖ Suça sürüklenme ile ilgili yapılan araştırmalarda okul aile arasındaki iş birliğinin ve ebeveyn
denetiminin koruyucu bir faktör olduğu belirtilmektedir (Siyez, 2009).
Ekzosistem:
❖ Sosyal medya, yasal mevzuat gibi bireyin gelişiminde dolaylı etkisi olan birimlerin
oluşturduğu katmandır.
❖ Genel eğitim politikaları, medya ve kitle iletişim araçları bu birimlere örnek verilebilir.
Makrosistem:
❖ Yaklaşımın bu katmanında bireyin yaşadığı toplumun özellikleri yer alır.
❖ Kültürel değerler, ırksal ilişkiler, benimsenen din bunlara örnek verilebilir.
Kronosistem:
❖ Önceki tüm katmanları kaplayan bu dış katman, yaşanan zaman dilimini ifade etmektedir.
❖ Örneğin, savaşlarda ve ekonomik kriz dönemlerinde suç davranışlarında artış olabilmektedir.
SALİH ÖZ-MERSİN
18
❖ Ekolojik sistem yaklaşımı bireyin davranışını ele alırken birey ve çevresi arasındaki
etkileşimin üç boyutunu birlikte değerlendirir.
❖ Bu boyutlar; normal gelişimsel özellikler, genel yaşam olayları ve bireysel farklılıkların
etkileridir.
❖ Normal gelişimsel özellikler bireyin yaşam süreci içerisinde doğal olarak meydana gelen;
biyolojik, psikolojik, duygusal ve entelektüel süreçleri içerir.
❖ Genel yaşam olayları ise, bireyin karşılanamayan ihtiyaçlarının yaşam döngüsünde
meydana gelen değişimlerin (küçük, orta, büyük) şiddetidir .
❖ Birey ait olduğu grup yapısının toplum içinde yaşayan diğer gruplar ile arasındaki farklardan
dolayı çok çabuk ayırt edilebilir.
❖ Birey kişisel farklılıklarının etkilerine de yakından bağlıdır .
❖ Ekolojik sistem yaklaşımı, bireyi davranışa yönelten çevresel sistemleri analiz ederken
derinlemesine ve çok boyutlu bir değerlendirme sürecini kapsayan, davranış dinamiklerini
değerlendirme modelinden yararlanır.
❖ Bu çerçevede, ekolojik sistem yaklaşımı bakış açısıyla birey, ailesi, çevresinde bulunan
herkes ile toplum analiz edilir.
❖ Diğer bir anlatımla; ekolojik sistem kuramıyla sorunların kaynağı bireyler, içsel yaşantılar,
bireysel ve psikolojik etmenler, sosyal ve fiziksel çevrede ele alınmıştır.
❖ Bireylerin ihtiyaçlarının giderilmesi ve sorunlarının çözümü için birey, çevresi içinde, birey
anlayışıyla değerlendirilmekte, bireyin çevresi ile etkileşiminde ve çevresindeki sistemlerde
değişiklikler yapılmaktadır.
❖ Ekolojik yaklaşım sistematik düşünmeyi varsaymakta ve doğrusallığı reddetmektedir. Bu
nedenle olayın nedeni, sonucu ve etkisini tek bir neden ya da sisteme bağlamamaktadır.
❖ Topcu ve Demircioğlu’nun ekolojik sistemler perspektifinden psikolojik sağlamlık
ekosistemsel yaklaşıma göre, bireyin kendisinden başlayarak (mikro düzey) bireyin karşılıklı
etkileşime girdiği tüm çevreleri içine alarak gelişen bir mekanizmadır.
❖ Çocuğun psikolojik sağlamlığını riske eden/destekleyen durum, birincil anlamda etkileşime
girdiği mikrosistemdeki ailesi tarafından oluşturuluyor olabilmektedir.
❖ Diğer yandan, makrosistemde içinde yaşadığı toplumun yasal işlemleri ve kültürü tarafından
da risk ya da destek ortaya çıkarılabilmektedir.
❖ Buna bağlı olarak, sistemlerin kendi aralarındaki ve bireyin sistemlerle arasındaki çift yönlü
etkileşimi göz önüne alındığında, psikolojik sağlamlığı oluşturan ortam ve tepkiler daha iyi
görülebilmektedir.
❖ Bireyin bireysel özelliklerini etkilediği düşünülen ve bağlanma stilini belirleyen birincil ortamı
olan ailesi, diğer bir deyişle ilk mikrosisteminin tüm bu etkileşimi başlattığı düşünülmektedir.
Kısacası psikolojik sağlamlık, ekosistemsel yaklaşıma göre, bireyin kendisinden başlayarak
(mikro düzey), karşılıklı etkileşime girdiği tüm çevreleri içine alarak gelişen bir mekanizmadır.
❖ Ekolojik yaklaşıma göre çocuk çevresi ile yani bahsi geçen tüm etmenlerle karşılıklı etkileşim
hâlindedir. Buna bağlı olarak çevresel etmenlerin kontrol edilmesi hâlinde, risk etmenlerinin
kontrol edilebileceği, dahası bu etmenlerle başa çıkma stratejilerinin de geliştirilebileceği
savunulmaktadır. Bu durumda çocuk çevresi ile etkileşim içindedir ve iyilik hâlini oluşturmak
için aktif bir rol de oynar.
❖ Bronfenbrenner ’a göre okullar çocuğun mikrosisteminin anahtar parçalarından biridir ve
buna istinaden de psikolojik sağlamlığın yapılandırılması adına okul deneyimleri büyük önem
arz ettiği savunulur.
SALİH ÖZ-MERSİN
19
Okul İklimi ve Ekolojik Sistem Yaklaşımı Arasındaki İlişki
Okul iklimi ve ekolojik sistem yaklaşımı arasındaki ilişkiye geçmeden önce okul iklimini
tanımlamak gerekebilir.
❖ Okul iklimi, okulda çalışanların okulu nasıl betimlediği ile ilgilidir. İklim, okulda zaman içinde
şekillenen, her zaman görülemeyen değerler ve kurallar bütününden oluşur.
Okulun dışarıdan nasıl göründüğünü de gösterir. Bir okula ilk girdiğinizde hissettiğiniz şeydir
iklim ve okul kültürü ile oldukça ilişkilidir.
❖ İklim, okula kimliğini kazandıran, üyelerin davranışlarını etkileyen ve üyeler tarafından
algılanan, okulun tümüne egemen olandır.
❖ Örgüt iklimi, bir örgütü diğer örgütlerden ayıran ve örgütteki iş görenlerin davranışlarını
etkileyen özellikler bütünü olarak tanımlanabilir.
❖ İklim kavramı genellikle okulda ve sınıfta yaşam kalitesi olgusunu tanımlamak için kullanılır.
❖ Üyelerin davranışlarını etkileyen ve bir okulu diğerinden ayırt eden iç özellikler bütünüdür.
Size göre okulunuzu diğer okullardan ayıran özellikleri nelerdir?
❖ Okul iklimi, okul çalışanları tarafından algılanan, onların davranışlarını etkileyen ve okuldaki
davranışlara ilişkin kolektif bir algıya dayanan okul ortamının göreli olarak tutarlı özelliğidir.
❖ Halphin ve Croft, yaptıkları araştırmalar sonucunda, sosyal ilişkileri ifade eden, açık
bağımsız, kontrollü, samimi, babacan ve kapalı olmak üzere altı iklim çeşidinin olduğunu ileri
sürmüşlerdir.
❖ İklim genel olarak iki farklı sınıflandırma içerisinde ele alınır.
❖ Birincisi açık iklimdir. Bu iklimin özellikleri astlara, güven, iletişimde açıklık, anlayışlı ve
destekleyici önderlik, çalışanların özerkliği, yüksek verim amaçlarına sahip olma olarak
sıralanabilir.
❖ Bu iklimin tam tersi ise kapalı ya da tehdit edici iklimdir.
❖ Otoriter önderlerin katılık isteyen davranışları sonucu emir komuta zincirlerine aşırı uyma
eğilimi, yakından denetim ile soluklarını astların enselerinde hissettirmeleri ve sıkı
sorumluluk politikası isteyen yöndeki çabaları verimde yüksek amaçlar seçilmesine karşın
bunların elde edilmesi için engel bir iklim doğurur.
Pakdanel’in sınıflandırmasına göre iklim çeşitleri:

Açık iklim: Bu iklim türünde, arkadaşça ilişkiler, işleri kolaylaştırıcı, katılımcılığı teşvik gibi
faktörler önemlidir ve yönetici örgütte kurmay bir liderlik örneği sergilemektedir.

Özerk (Otonom) iklim: Bu iklimde ise, yönetici örgütte resmî ve sistemli bir iş yapmak için
kendini çalışanlarından uzak tutar.

İdareci iklim: Bu iklimi, yöneticinin işi kendisinin yapması, arkadaşça ilişkilerin olmaması,
yazılı kurallar ve tatmin edilmeyen sosyal ihtiyaçlar karakterize eder.

Samimi iklim: Bu iklimde arkadaşça ilişkiler hâkimdir ve örgüt üyeleri işlerin nasıl
yapılacağı konusunda görüşlerini bildirirler.

Babacan iklim: Bu iklim kısmen kapalı bir iklim olup, çalışanların birlikte hareket etmediği,
grup içinde bölünmelerin olduğu ve yöneticinin sürekli kontrol edici görevinde olduğu bir
iklimdir.

Kapalı iklim: Yöneticinin çalışanları yönlendirmede etkili olmadığı, onların kişisel
zenginlikleri ile ilgilenmediği, iş birliğinin olmadığı; grup başarısının minimum düzeyde
olduğu resmî bir örgüt iklimi söz konusudur .
SALİH ÖZ-MERSİN
20
❖ Okul ikliminin nasıl olduğu okulda birçok ilişki sistemini etkileyebilir.
❖ Öğrenciler, aileler, okul yönetimi, öğretmenler ve eğitimle ilgilenen tüm diğer çevrelerin kabul
ettiği üzere etkili bir öğretim için olumlu öğrenci davranışları büyük önem arz etmektedir.
❖ Konuya bu bağlamda bakıldığı zaman okul ikliminin, okulun eğitim öğretim ortamının
anlaşılması, okulda çalışan kişilerle olan ilişkilerinin düzeyi, okul eşyalarının nasıl zarar
vermeden kullanılacağı gibi konularda okulun beklentilerinin neler olduğunu ve okulun
bulunduğu koşullara göre nasıl davranılacağını belirleyen önemli bir unsur olarak ön plana
çıktığı görülecektir.
❖ Okul kültürü ve iklimi yöneticilerin okulda nasıl davrandıkları ile de ilişkilidir.
❖ Okuldaki bireylerin birbirlerine güven duyması, öğretmenlerin kendilerini işe adamış olmaları,
iş birlikli olarak çalışmaları, öğretmenlerin birbirlerine karşılıklı saygıda bulunmaları ve
yardımcı olmaları, öğretmenler ve yöneticiler birbirlerini desteklemeleri de okuldaki olumlu
iklimin yaratılmasında rol oynayan bazı davranışlardır.
❖ Ayrıca okulda sağlıklı ve olumlu iklimin kurulmasında katılım ve aile desteği de önemlidir.
Bununla birlikte okuldaki çalışanların performansının ve moralinin artması, okuldaki
değişimlerin başarılı bir şekilde gerçekleşmesinin sağlanması da olumlu bir okul iklimi
oluşturulmasına katkı sağlar.
❖ Bu yüzden okullarda olumlu iklim oluşturmak önemli bir yere sahiptir. Olumlu bir okul
ikliminin yaratılabilmesinde, okulun verimli ve etkin bir şekilde hedeflerine ulaşabilmesi,
paylaşılmış değerlerlere sahip çıkılması, bu değerlerin sınırlı kaynakları ve yenilikleri etkili
kullanmasına bağlıdır.
❖ Okul yöneticilerinin okulda nasıl karar aldığı ve bu kararları nasıl uyguladığı ile ilgili bir
araştırma sonucuna göre yöneticiler, karar verme sürecinde ekzosistem ve makrosistem
unsurlarından etkilenmektedir.
❖ Ekolojik sistemler kuramı çerçevesinde bakıldığında, yöneticilerin en sık belirttiği faktörler
olarak Millî Eğitim Bakanlığının aldığı karar ve uygulamalar, yasalar ekzosistem içerisinde,
etik kurallar ise makrosistem içerisinde yer almaktadır.
❖ Kültürel bağlam içerisinde yer alan değerler, inançlar, etik kurallar, normlar, davranışlar ve
alışkanlıklar makrosistem içinde değerlendirilebilir.
❖ Öğrencilerin okula başlama yaşından itibaren gelişim özelliklerine göre davranışları
incelendiğinde, her yaşta farklı ilişki sistemleri içinde oldukları görülmektedir. Aile, arkadaşlar
ve öğretmenleri ile kurdukları iletişim dönemlere göre farklılaşmaktadır.
❖ Ekolojik sitem kuramına göre bu yaş özelliklerine bakıldığında; mikrosistem, çocuğun veya
ergenin günlük hayatta karşılıklı etkileşim içerisinde olduğu kişileri ve bu kişilerle olan
ilişkilerini içerir. Bireyin gelişimi üzerinde en büyük etkiye sahip olan bu sistem, en temelde
aileyi, okulu ve arkadaş gruplarını kapsamaktadır.
❖ Aile mikrosistemi içinde yer alan ebeveynler, kardeşler ve yakın akrabalar (örneğin,
büyükanne/büyükbaba) ile okul mikrosistemi içinde yer alan öğretmenler ve arkadaşlar
ergenin günlük hayatta kişisel ve sosyal iletişimde bulunduğu mikrosistem ögeleridir.
❖ Çocuğun değişen gelişimsel durumu ve ihtiyaçları ile bağlantılı olarak farklı mikrosistemler
ile olan ilişkilerinde değişiklikler olmaktadır. Örneğin, bebeklik dönemindeki çocuk-aile ilişkisi
ile ergenlik dönemindeki ergen-aile ilişkisi birçok alanda farklılıklar göstermektedir.
❖ Benzer şekilde erken çocukluk dönemindeki arkadaşlık ilişkisi ile ergenlik dönemindeki
arkadaşlık ilişkisinin anlamı ve kalitesi de farklılaşmaktadır.
❖ Mezosistem çocuğun ilişki içerisinde bulunduğu iki veya daha fazla mikrosistem arasındaki
etkileşimi içermektedir.
❖ Aile ve akranlar, aile ve okul yönetimi ve aile ve öğretmenler arasındaki etkileşim en temel
mezosistem yapılarıdır.
❖ Örneğin, ebeveynleri tarafından fiziksel veya sözel istismara uğrayan bir ergen, okula uyum
ve akademik başarı konusunda problemler yaşayabilir.
SALİH ÖZ-MERSİN
21
❖ Diğer taraftan okulda arkadaşları ile problem yaşayan bir ergenin ailesi ile olan ilişkileri
olumsuz olarak etkilenebilir.
❖ Aileler, çocuklarının kiminle arkadaşlık ettiğini bilmiyorsa, okul ile çocuklarının gelişimi ve
akademik başarısı hakkında iletişim kurmuyorsa ve evde çocuklarının ödevleri ile
ilgilenmiyorsa mezosistemde bir problem yaşandığına işaret etmektedir.
❖ Çocuk ve ergenler için en önemli iki temel mikrosistem olan aile ve akranlar arasında sürekli
bir karşılıklı etkileşimden söz etmek mümkündür.
❖ Ailede öğrenilen davranışlar bireyin arkadaşlık ilişkilerini etkilediği gibi arkadaş grupları ile
kurulan ilişkiler de bireyin aile yaşamı üzerinde bazı etkilere sahiptir.
❖ Önemli bir mezosistem ögesi ise aile ve okul arasındaki etkileşimdir. Ebeveynlik stillerinin,
ailenin destekleyici tutumunun ve pozitif aile-okul iletişiminin çocuğun akademik başarısını
etkilediği gözlenmektedir.
❖ Ekzosistem ergenin doğrudan içinde bulunmadığı fakat onun gelişimini dolaylı olarak
etkileyen etkileşimler bütünüdür. Örneğin, ebeveynlerin iş durumunun (yoğun iş temposu ve
stresi, işsizlik) veya iş yerindeki rol ve sorumluluklarının ergenlerin gelişimini dolaylı olarak
etkilediği gözlenmiştir.
❖ Makrosistem, bir toplumdaki kültürel değerleri, inanç sistemlerini ve yasaları, kişilerin
tutumlarını, yaşam tarzlarını, sosyal ve ekonomik durumlarını kapsamaktadır
(Bronfenbronner, 1989).
❖ Makrosistemin yapıtaşları ergenlerin gelişiminde doğrudan bir etkide bulunmamakla birlikte,
ergenin içinde yaşadığı toplumsal ve ekonomik çevreyi belirlemekte ve ergen de bundan
dolaylı olarak etkilenmektedir.
❖ Bütün sistemleri kapsayan en son sistem ise çocuğun içinde yaşadığı çevrede zaman içinde
olan değişimlerin çocuğun gelişimini hangi ölçüde etkilediğini ifade eden kronosistemdir.
Eğitim Sistemi İçerisinde Ekolojik Sistemin İşlevi
❖ Eğitim sistemi içerisinde karşılaşılan sorunların çözümünde ekolojik sistem yaklaşımın
kullanılması sorunların tanımlanmasına ve her boyuttan çözüm önerilerinin getirilmesine
neden olabilir.
❖ Ekolojik sistem yaklaşımı sorunlara çok boyutlu açılardan bakmamızı sağlayabilir. Bu kuram
sayesinde sistemi oluşturan tüm boyutlar ve bu boyutların birbirleriyle olan karşılıklı
etkileşimleri incelenebilmekte; olayların ancak bütüncül bir bakış açısı ile açıklamanın
olanaklı olduğu kabul edilmektedir.
❖ Doğan (2010) ile Değirmenci ve Demircioğlu ’nun yaptığı araştırmalar bu bakış açısına
örnek olarak verilebilir.
❖ Araştırmacılar eğitim sisteminin önemli sorunlarından akran zorbalığını ve öğrenci
devamsızlığını ekolojik sistem yaklaşımı ile tanımlamış ve geniş bir çerçevede ele
almışlardır. Eğitim sistemine dair olan her sorun mikro düzeyden makro düzeye kadar ele
alındığında, fotoğrafın tümünü görme imkânı sağlayabilir.
❖ Doğan ’a göre araştırmalar akran zorbalığının çocukların ve ergenlerin bireysel
özelliklerinden kaynaklanan tek yönlü bir problem olmaktan öte aile, okul atmosferi,
öğretmen tutumu, arkadaş ilişkileri ve içinde yaşanılan kültürün de rol oynadığı çok boyutlu
ve karmaşık bir problem olduğunu göstermektedir.
❖ Akran zorbalığı, soyutlanmış ve bireysel bir olay değil, bireysel faktörlerin ergenin ilişkide
olduğu kişiler ve ortamla etkileşiminin bir ürünüdür.
❖ Şekil 4’te akran zorbalığının ekolojik sistem yaklaşımı ile nasıl tanımlandığı görülmektedir.
SALİH ÖZ-MERSİN
22
Mikrosistem kapsamında akran zorbalığına sebep olabilecek etmenler aşağıdaki gibi
sıralanabilir :
❖ • İlgi, sevgi ve sıcaklıktan yoksun bir aile ortamı
❖ • Cezalandırıcı, tartışmacı, düşmanca ve kötüleyici ebeveyn tavırları
❖ • Fiziksel ve duygusal istismar uygulayan ebeveynler
❖ • Okul bahçesi ve oyun alanlarının yetersiz olması
❖ • Öğretmenlerin ve yöneticilerin zorbalık davranışlarını görmezden gelmesi
❖ • Okul yönetimi tarafından fiziksel cezanın uygulanması
❖ • Öğrencilerin okul atmosferi hakkındaki negatif düşünceleri
❖ • Okuldaki akranların saldırgan davranışlar sergilemesi
❖ • Okul mevcudunun fazla olması
❖ • Olumsuz davranışlar gösteren akran gruplarına dâhil olması
Mezosistem kapsamında;
❖ • Okul ve aile arasındaki iletişimin yetersiz veya eksik olması
❖ • Ailenin onaylamadığı arkadaş grupları
SALİH ÖZ-MERSİN
23
Ekzosistem kapsamında;
❖ • İş yerinde yüksek stres ve anlaşmazlık yaşayan babaların evde çocuklarına karşı daha
otoriter bir tutum sergilemeleri
❖ • Millî Eğitim Müdürlüğünün eğitim politikaları ve okul yönetiminin akran zorbalığı
konusundaki tutumu (rehberlik hizmetinin olup olmaması, okulda meydana gelen saldırgan
davranışlara karşı alınan önlemler, disiplin cezaları) öğretmenleri etkileyecek, öğretmen
davranışları da dolaylı olarak öğrencileri etkileyecektir.
❖ • Akranlarının ailelerinin ebeveynlik stilleri
Makrosistem kapsamında;
❖ • Şiddetin toplumda kabul görmesi
❖ • Televizyondaki şiddet içerikli programlar
❖ • Mahallenin sosyo-ekonomik düzeyi Bu maddelerin hepsinin açıklanması mümkündür.
Değirmenci ve Demircioğlu ’na göre ekolojik sistem yaklaşımı öğrenci devamsızlıklarına
ilişkin arka planda yatan nedenleri fark edebilmek ve çözüme ulaştırmak için de sistemli bir
bakış açısı sunabilir.
❖ Ekolojik sistem kuramına göre çocuğun içinde bulunduğu en yakın çevresi mikro sistemi
oluşturmaktadır. Bu sistemde aile, okul, öğretmen başlıca unsurlardır.
❖ Bronfenbrenner’ın ekolojik sistem yaklaşımı ile devamsızlık ele alındığında mikro sistemde
yer alan çocuk ve aileye ilişkin etmenler ilk olarak ilgilenilmesi gereken durumlardır.
❖ Sistemin odak noktasında yer alan çocuk temelli devamsızlık yaratan durumlar; kronik
hastalıklar, özel gereksinimlilik gibi süreğenlik gösteren durumlar yanında kısa süreli
devamsızlığa sebep olabilecek akut hastalıklar başlıca nedenler arasında sıralanmaktadır.
❖ Egzosistem çocuğun doğrudan etki edemediği ancak gelişimi üzerinde etkileri olan
unsurların toplandığı bir sistemdir.
❖ Anne babanın işsiz ya da düşük gelirli olması gibi dezavantajlı durumlar çocuğu doğrudan
olmasa da etkileyen unsurlardan bazılarıdır.
❖ Bu sistemde çocuğun gelişimini olumsuz olarak etkileyen ve okula devamı engelleyen
başlıca nedenler arasında ulaşımdaki güçlükler, zorlu ekonomik şartlar, güvenlik sorunları ve
yoksulluk gelmektedir.
❖ Egzosistemde yer alan unsurların etkilerinin en aza indirgenmesi için yetki ve bütçe
bakımından, okuldan daha büyük kurumların sürekli ve güvenilir olarak bu probleme
eğilmesi gereklidir.
❖ Son ve en geniş sistem olan makrosistem ise kültürel ve ideolojik çerçeveyi oluşturur.
❖ Makrosistemde ülkede olan her şeyin okula devamı nasıl etkilediğine bakılması gerekir.
❖ Çocuğa bakış açısından, politikalara kadar uzanan makrosistemde okula devamsızlık
sorununun toplumsal gerekçelerinin iyi idrak edilmesi gerekir.
❖ Toplumsal iş birliği basamağı ise kronik okul devamsızlığını bir toplum sorunu olarak ele
almanın yanında çocuğun çevresi tarafından da çözüme ulaştırılması gereken bir olgu olarak
görür.
❖ Okullar sivil toplum örgütleri, iş dünyası ve vatandaşlarla iş birliği yapabilir.
❖ Toplumsal katılımı arttırmak için öncelikle devamsız öğrencilerin ihtiyaçlarının ve problemi
yaratan durumlarının iyi analiz edilmesi gerekir.
❖ Sonuç olarak, ekolojik yaklaşım çerçevesinde planlanmış ya da geliştirilmiş olan önleyici ve
koruyucu müdahale programlarının çocukların okul devamsızlığını ve terkini ortadan
kaldırma sürecinde önemli bir rol oynadığı söylenebilir