TEMEL HAKLAR VE ÖDEVLER
Kişinin hak ve hürriyetleri üç başlık altında ele alınmıştır. “koruyucu haklar” “isteme hakları” “siyasi hak ve ödevler”
Koruyucu Haklar: Devletin, kişiye ait bu hakları korumak zorunda olmasından ve müdahale edememesinden dolayı koruyucu haklar olarak adlandırılmış, negatif statülü haklar da denilir.
İsteme Hakları: Daha çok devletten istenen haklar da denilen isteme haklarına pozitif statü hakları da denilir.
Siyasi Hak ve Ödevler: aktif statü hakları da denilen bu haklar ile yurttaşlar devlet yönetimine katılırlar.
1- Kişinin Hakları Ödevleri
· Kişi dokunulmazlığı
· Zorla çalıştırma yasağı
· Kişi hürriyeti ve güvenliği
· Özel hayatın gizliliği
· Konut dokunulmazlığı
· Haberleşme hürriyeti
· Yerleşme ve seyahat hürriyeti(Vatandaşın yurt dışına çıkma hürriyeti ancak suç soruşturması veya kovuşturması sebebiyle hakim kararına bağlı olarak sınırlanabilir.(2010 anayasa değişikliği)
· Din ve vicdan hürriyeti
· Düşünce ve Kanaat hürriyeti
· Düşünceyi açıklama ve yayma hürriyeti
· Bilim ve sanat hürriyeti
· Basın Hürriyeti
· Süreli ve Süresiz Yayın hakkı
· Basın araçlarının korunması
· Kamu tüzel kişilerinin elindeki basın dışı kitle haberleşme araçlarından yararlanma hakkı
· Düzeltme ve cevap hakkı
· Toplantı hak ve hürriyetleri
· Toplantı ve gösteri yürüyüşü düzenleme hakkı
· Mülkiyet hakkı
· Hak arama hürriyeti
· Kanuni hakim(Doğal yargıç) güvencesi: Hiç kimsenin kanunen tabi olduğu mahkemeden başka bir merci önünde yargılanamaması.
· Suç ve cezalara ilişkin esaslar
– Kimse işlendiği zaman yürürlükte bulunan kanunun suç saymadığı bir fiilden dolayı cezalandırılamaz; kimseye suç işlediği zaman kanunda o suç için konulmuş olan cezadan daha ağır ceza verilemez.
– Suçluluğu hükmen sabit oluncaya kadar kimse suçlu sayılmaz.
– Hiç kimse kendisini ve kanunda gösterilen yakınlarını suçlayan bir beyanda bulunmaya veya bu yolda delil göstermeye zorlanamaz.
– Kanuna aykırı olarak elde edilmiş bulgular delil olarak kabul edilemez.
– Ceza sorumluluğu şahsidir.
– Hiç kimse yalnızca sözleşmeden doğan yükümlülüğü yerine getirememesinden dolayı özgürlüğünden alıkonulamaz.(2001 Değişikliği)
– Ölüm cezası ve genel müsadere cezası verilemez(2004 değişikliği)
– Uluslararası Ceza Divanına taraf olmanın gerektirdiği yükümlülükler hariç olmak üzere vatandaş suç sebebiyle yabancı bir ülkeye verilemez.(2004 değişikliği)
· İspat hakkı
· Temel Hak ve hürriyetlerin korunması.
2- Sosyal ve Ekonomik Hak ve ödevler(pozitif Statü Hakları)
· Ailenin Korunması ve Çocuk hakları
– Devlet her türlü istismara ve şidette karşı çocukları koruyucu tedbirler alır.
· Eğitim ve Öğrenim Hakkı ve ödevi
· Kıyılardan yaralanma
· Toprak Mülkiyeti
· Tarım hayvancılık ve bu üretim dallarında çalışanların korunması
· Kamulaştırma
· Devletleştirme ve Özelleştirme
· Çalışma ve Sözleşme Hürriyeti
· Çalışma hakkı ve Ödevi
· Çalışma şartları ve Dinlenme hakkı
· Sendika Kurma hakkı
– “Aynı zamanda ve aynı iş kolunda birden fazla sendikaya üye olunmaz” hükmü 2010 yılı anayasa değişikliği ile kaldırılmıştır.
· Toplu İş sözleşmesi ve Toplu Sözleşme Hakkı, Grev Hakkı, ve Lokavt
– Memurlar ve diğer kamu görevlileri toplu sözleşme yapma hakkına sahiptirler(2010 Any. Değişikliği)
– Toplu sözleşme yapılması sırasında uyuşmazlık çıkması halinde taraflar Kamu Görevlileri Hakem Kuruluna başvurabilir. Kamu Görevlileri Hakem Kurulu kararları kesindir ve toplu sözleşme hükmündedir. (2010 Any. Değişikliği)
· Ücrette Adalet Sağlanması
· Sağlık Hizmetleri ve Çevrenin Korunması ile Konut Hakkı
· Gençliğin Korunması ve Sporun Geliştirilmesi
· Sosyal Güvenlik Hakkı ve Sosyal Güvenlik Bakımından Korunması Gerekenler ile Yabancı Ülkede Çalışan Türk Vatandaşlarını Koruma
· Tarih, Kültür ve Tabiat Varlıklarının Korunması
· Sanatın ve Sanatçının Korunması
3- Siyasi Hak ve Ödevler (Aktif Statü Hakları)
· Türk Vatandaşlığı
– Türk devletine vatandaşlık bağı ile bağlı olan herkes Türk’tür.
– Türk babanın veya ananın çocuğu Türk’tür.
– Vatandaşlık, kanunun gösterdiği şartlarla kazanılır ve ancak kanunda belirtilen hallerde kaybedilir.
– Hiçbir Türk vatana bağlılıkla bağdaşmayan bir eylemde bulunmadıkça vatandaşlıktan çıkarılamaz.
– Vatandaşlıktan çıkarma ile ilgilin karar ve işlemlere karşı yargı yolu kapatılamaz.
· Seçme, seçilme hakkı
Seçimlerde Oy kullanamayanlar
– Silah altında bulunan er ve erbaşlar
– Askeri Öğrenciler
– Taksirli suçlardan hüküm giyenler hariç ceza infaz kurumlarında bulunan hükümlüler
– Seçim kanunları temsilde adalet ve yönetimde istikrar ilkelerini bağdaştıracak biçimde düzenlenir.
– Seçim kanunlarında gerçekleştirilecek değişiklikler yürürlüğe girdiği tarihten itibaren 1 yıl içinde yapılacak seçimlerde uygulanamaz(2001 değişikliği)
Seçimlerde Oy Kullanabilenler
– 18 yaşından büyük T.C vatandaşları
– Subay, Astsubay, Uzman Çavuşlar
– Taksirli suçlardan hüküm giyenler ve tutuklular
– Yurt dışında bulunan T.C vatandaşları
· Siyasi parti kurma ve siyasi partilere üyelik hakkı
– Parti üyesi olabilmek için 18 yaşını doldurmuş olmak gerekir.
– Siyasi Partiler demokratik siyasi hayatın vazgeçilmez unsurlarıdır.
– Siyasi partiler önceden izin alınmadan kurulurlar.
– Siyasi Partilerin tüzük ve programları ile eylemleri devletin bağımsızlığına, ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğüne
– İnsan haklarına, eşitlik ve hukuk devleti ilkelerine
– Millet egemenliğine
– Demokratik ve laik cumhuriyet ilkelerine aykırı olamaz
– Sınıf veya zümre diktatörlüğüne veya herhangi bir tür diktatörlüğü savunmayı ve yerleştirmeyi amaçlayamaz
– Suç işlenmesini teşvik edemez.
Siyasi Partilere Üye olamayanlar
– Hakimler ve savcılar
– Sayıştay dahil yüksek yargı organları mensupları
– Kamu kurum ve kuruluşlarının memur statüsünde olanlar
– Yaptıkları hizmet bakımından işçi niteliği taşımayan diğer kamu görevlileri
– Silahlı kuvvetler mensupları
– Yüksek öğretim öncesi öğrencileri
– Yüksek öğretim elemanları siyasi partilerin merkez organlarında görev alabilirler.
– Yüksek öğretim öğrencilerinin siyasi partilere üye olabilmelerine ilişkin esaslar kanunla düzenlenir.
– Siyasi partilere devlet, yeterli düzeyde ve hakça mali yardım yapar.
Siyasi Partilerin Uyacakları Esaslar
– Siyasi partilerin faaliyetleri parti içi düzenlemeleri ve çalışmaları demokrasi ilkelerine uygun olur.
– Siyasi partiler ticari faaliyete girişemezler.
– Siyasi partilerin gelir ve giderlerinin kanunlara uygunluğu anayasa mahkemesince denetlenir. Anayasa mahkemesi bu denetimi yaparken Sayıştay’dan yardım alır.
– Bir siyasi partinin tüzüğü ve programının Anayasanın 68 inci maddesine aykırı olması halinde Anayasa mahkemesince temelli kapatılma kararı verilir.
– Temelli kapatılan bir parti başka bir ad altında tekrar kurulamaz.
– Bir siyasi partinin temelli kapatılmasına beyan veya faaliyetleriyle sebep olan kurucuları dâhil üyeleri Anayasa mahkemesinin temelli kapatmaya ilişkin kesin kararının Resmi Gazetede gerekçeli olarak yayımlanmasından başlayarak 5 yıl süreyle bir başka partinin kurucusu, üyesi, yöneticisi, ve denetçisi olamazlar.
– Yabancı devletlerden, uluslararası kuruluşlardan ve Türk uyrukluğunda olmayan gerçek ve tüzel kişilerden maddi yardım alan siyasi partiler temelli kapatılır.
– Seçimlerde geçerli oyların en az % 7’sini alan partiler devletten mali yardım alabilirler.
– Bir siyasi partinin TBMM de miletvekillinin bulunabilmesi için son seçimlerde % 10 veya daha fazla oy alması gerekir.
· Kamu hizmetlerine girme hakkı
· Mal Bildirimi
· Vatan Hizmeti
· Vergi Ödevi
· Dilekçe, Bilgi Edinme ve kamu denetçilerine başvurma hakkı.
– Herkes bilgi edinme ve kamu denetçisine başvurma hakkına sahiptir.(2010 anayasa değişikliği)
– Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanlığına bağlı olarak kurulan Kamu Denetçiliği Kurumu idarenin işleyişi ile ilgili şikayetleri inceler.(2010 Anayasa değişikliği)
– Kamu başdenetçisi Türkiye büyük Millet Meclisi tarafından gizli oyla dört yıl için seçilir.
